بسم الله الرحمن الرحیم.

امیرالمؤمنین علی علیه السلام می فرماید: «آغاز و پایه ی اول دین شناختن خداست» . اگر دین را به ساختمانی تشبیه كنیم كه دارای در و دیوار و سقف و پنجره و شیشه و نقاشی و روكاری و زیرسازی و غیره است، باید بگوییم زیرسازی و زیربنای همه ی افكار و معتقدات و اخلاقیات و دستورالعمل های دینی خداشناسی است؛ و اگر دین را به یك كتاب علمی تشبیه كنیم كه دارای بابها و فصلها و قضایا و مسائل و استدلالات و اصول متعارفه و موضوعه است، باید بگوییم آن چیزی كه به منزله ی اصل اوّلی و به اصطلاح اصل متعارف دین است خداشناسی است. اگر بنا بشود مجموعه ای مصالح بنّایی را در یك جا انبار كنیم اهمیت ندارد كه كدام قسمت را اول بریزیم و كدام قسمت را آخر بریزیم، و همچنین اگر بنا بشود كتابی به صورت جُنگ و كشكول جمع آوری كنیم [مهم نیست ] كه كدام مطلب را در صفحه ی اول و كدام مطلب را در صفحه ی دوم و همچنین در سایر صفحات بنویسیم، چون مقصود به وجود آمدن یك جُنگ و یك كشكول است، هر مطلب در هرجا قرار گرفت مانعی ندارد؛ وقتی هم كه بخواهیم این گونه كتابها را مطالعه كنیم و مورد استفاده قرار دهیم، باز فرق نمی كند كه از اول شروع كنیم یا وسط یا آخر. اما اگر ساختمانی بخواهیم بهوجود آوریم این طور نیست، ترتیب دارد و روی حساب معینی باید صورت بگیرد؛ و همچنین اگر یك كتاب علمی بخواهیم تألیف كنیم یا بخواهیم مطالعه كنیم، از اول باید شروع كنیم و به ترتیب پیش برویم.

دینداری اگر بخواهد به صورت صحیح و معقول و منطقی برای كسی پیدا شود باید از پایه ی توحید و خداشناسی آغاز گردد. تا این اصل در روح و دل تأسیس نشود سایر قسمتها اساسی نخواهد داشت. رسول اكرم همینكه به رسالت مبعوث گشت و برای اولین بار به میان مردم ظاهر شد و بعثت خود را آشكار كرد، چه گفت؟ آیا گفت نماز بخوانید یا روزه بگیرید؟ آیا گفت صله ی ارحام بجا آورید و به یكدیگر ظلم نكنید؟ آیا گفت فلان آداب استحبابی را در راه رفتن یا نشستن یا غذا خوردن، خوب رعایت كنید؟ نه، هیچ كدام از اینها را نگفت، گفت: مردم بگویید لا اله الا الله تا رستگار شوید. رسول اكرم دین را از این كلمه آغاز كرد؛ حساس ترین نقطه های قلب مردم را با عقیده ی توحید اشغال كرد و تكوین و تربیت امتی عظیم و مقتدر را بر این اساس به وجود آورد.

خداشناسی نه فقط اولِ دین است، اولْ پایه و مایه ی انسانیت است. انسانیت اگر بنا بشود روی اصل پایداری بنا شود باید روی اصل توحید ساخته گردد. ما یك سلسله امور را به عنوان «حقوق انسانی» یا «شئون انسانی» نام می بریم، می گوییم انسانیت حكم می كند كه رحم و مروّت داشته باشیم، نیكوكار باشیم، از صلح و آرامش حمایت كنیم، نسبت به جنگ ابراز تنفر كنیم، به بی بضاعتها و بیمارها و مجروحین و مصدومین و درماندگان كمك كنیم، به همنوعان خود آزار نرسانیم، بلكه در راه خدمت به نوع فداكاری كنیم، جانفشانی كنیم، عفیف و باتقوا باشیم، به حقوق دیگران تجاوز نكنیم. همه ی اینها درست است و واقعاً هم باید اینچنین بود، اما اگر از ما بپرسند كه منطق این دستورها و فلسفه ای كه ما را قانع كند كه منافع شخصی خود را فدای این امور كنیم و متحمل محرومیت بشویم چیست، آیا می توانیم با چشم پوشی از مسئله ی خداشناسی جوابی بدهیم؟ اینها همه به اصطلاح معنویات است و در جهت مخالف مادیات و منافع فردی است. سرسلسله ی معنویات خداشناسی است. ممكن نیست از سرسلسله ی معنویات و از ریشه و بن و سرچشمه ی آنها چشم بپوشیم و آنگاه بتوانیم اصول معنوی داشته باشیم؛ و از طرفی حتی مادیترین مسلكهای جهان چاره ای ندارند از اینكه سازمان اجتماعی خود را بر یكسلسله اصول معنوی و شرافتهای اخلاقی بسازند.

انسانیت از خداشناسی نمی تواند جداگردد. یا خداشناسی است و یا سقوط در حیوانیت و منفعت پرستی و سبُعیت و درندگی. منفعت پرستی به معنی واقعی كلمه یعنی اینكه آدمی واقعاً بنده ی شهوت و شكم بوده باشد. یا باید بنده ی خدا بود و یا بنده ی شكم و دامن و جاه و مقام و پول و زر و زیور، راه سوم ندارد. اما اینكه كسی مدعی شرافت و اخلاق و تقوا و عفت باشد و در عین حال به خداشناسی كه سرسلسله ی این امور است ایمان و اعتقاد نداشته باشد، وهم باطلی بیش نیست.

قرآن كریم مثلی ذكر می كند، می فرماید:

مثَل كلمه ی پاك توحید مثَل درخت پاك و سالمی است كه در زیر زمین ریشه دوانیده و شاخه هایش سر به آسمان كشیده است. این درخت، میوه ده و ثمربخش است، همیشه بهار است و همیشه میوه ده است، در همه ی فصلها و همه ی روزها میوه ی فراوان دارد كه تمام شدنی نیست [1] این مَثَل درباره ی كسانی است كه درخت خداشناسی در زمین روحشان روییده باشد. شاخه های این درخت عبارت است از اعتقاد به نبوّت و ولایت و وجود ادیان و راهنمایان الهی و همچنین اعتقاد به حقانیت جهان و اینكه جهان به حق و عدالت برپاست، اجر نیكوكاران ضایع نمی گردد و كیفر بدكاران به آنها خواهد رسید، و امثال این امور. میوه های این درخت، شرافت و كرامت است، عفت و تقواست، احسان و گذشت و خدمت و فداكاری است، رضایت و آرامش قلب و اطمینان و سعادت است. آنگاه مثَل دیگر ذكر می كند و می فرماید:

اما مثَل سخن ناپاك و بی حقیقت مثَل درختی است كه ریشه ای نداشته باشد، قرار و ثبات و آرامشی نداشته باشد، اندك بادی آن را از ریشه می كند [2] راستی همین طور است. احیاناً دیده می شود كه افرادی را به نام حمایت از نژاد و قومیت و یا حمایت از یك مسلك و عقیده ی اجتماعی تحت تأثیر پاره ای از تلقینات و القائات قرار می دهند و موقتاً آن بدبختها و بیچاره ها احساسات كاذبی پیدا می كنند و ممكن است گاهی جان خود را نیز در این راهها از كف بدهند، اما همین افراد همینكه اندك فرصتی پیدا می كنند و با خود می اندیشند نمی توانند منطقی برای عمل خود بیابند؛ با اندك تأمل و با یك تذكر كوچك از ناحیه ی شخص دیگر مانند ابری كه به سرعت خود را وا می گذارد از صفحه ی روحش محو و نابود می گردد.

آری، خداشناسی یگانه منطق صحیح و درست و مستحكم انسانیت است، پایه ی اصلی تقوا و پاكدامنی و راستی و درستی و شجاعت و شهامت و فداكاری است، مبنای انسانیت و منشأ امتیاز واقعی انسان از حیوان است. تنها خداشناسی است كه می تواند جانشین منطق منفعت پرستی و خودپرستی گردد. این است كه قرآن كریم می فرماید:

خداوند مددكار كسانی است كه به او ایمان آورده اند و آنها را از ظلمتها و تاریكیها به فضای روشن و نورانی می برد، و اما آن كسانی كه به این حقیقت ایمان نیاورده اند، یار و كمك آنها طاغوت است، هر لحظه آنها را از فضای روشن به سوی تاریكیها می كشاند [3]

---