در حدیث است: مردم را به سوی خیر و نیكی بخوانید ولی بوسیله ی غیر زبان، یعنی به وسیله ی عمل و پیشقدم شدن. فرزندان آدم با آنكه دارای قوّه ی فكر و تشخیص می باشند و می بایست همواره مستقل فكر كنند و مستقل عمل نمایند، كم و بیش تحت تأثیر عمل دیگران و روش دیگران می باشند. ما وقتی كه یك گله گوسفند را می خواهیم از راهی عبور دهیم ابتدا دچار اشكال می شویم زیرا هیچ یك از گوسفندان حاضر نیست به تنهایی آن راه را پیش بگیرد؛ همه ی گوسفندان به دور هم جمع و سر و گردن ها را نزدیك هم می آورند ولی همینكه به یك وسیله یك یا چند تا از آنها در آن راه قدم برداشت خود به خود باقی به دنبال آنها روانه می شوند تا كار به جایی می رسد كه منصرف كردن آنها ایجاد اشكال می كند. این حالت را ما در گوسفندان بی زبان و بی شعور می بینیم و ابتدائاً برای ما ایجاد تعجب می كند. ولی اگر اندكی در اعمال خود ما آدمیزادگان دقت كنیم می بینیم قسمت اعظم اعمال و حركات و عادات ما گوسفندمآبانه است؛ یعنی روی حس تقلید و حكایت، پیروی از دیگران از ما سر می زند. این حس اختصاص به كار بد یا كار خیر ندارد، در هر دو ناحیه هست و به همین دلیل است كه پیشقدم در كار خیر مزد و پاداشی برابر با سایر افراد پیرو دارد و پیشقدم در فساد و خرابی هم كیفری مساوی با همه ی پیروان خویشدارد.

حالا كه چنین حسی در بشر هست كه از عمل دیگران پیروی می كند پس چه بهتر كه علاقه مندان واقعی به نیكی و خیر و صلاح از همین حس عمومی بشر استفاده كنند و با پیشقدم شدن در راه خیر، بشر را به راه خیر هدایت و راهنمایی كنند. آن كه پیشقدم می شود دو كار به صورت یك كار انجام می دهد: یكی اینكه خود آن عمل را كه خیر است انجام می دهد، دیگر اینكه سِمَت هدایت و راهنمایی پیدا كرده است.

برای هدایت و راهنمایی بشر دو راه است: یكی راه گفتن و نوشتن و دیگر راه پیشقدم شدن، و هرگز گفتن به قدر پیشقدم شدن اثر ندارد. بزرگان گفته اند: «دو صد گفته چو نیم كردار نیست» . یك فرق میان مكتب انبیا و مكتب فلاسفه و حكما این است كه حكما تنها اهل نظریه و تعلیم و تدریس می باشند و سر و كارشان تنها از راه زبان با افكار و ادراكات بشر است ولی پیغمبران به آنچه می گویند قبل از آنكه از دیگران تقاضای عمل بكنند خودشان عمل می كنند و لهذا تا اعماق روح بشر نفوذ می نمایند، قلب و احساسات بشر را تحت تصرف خویش در می آورند. سخن از زبان بیرون می آید و از گوش می گذرد ولی عمل، موجی و انعكاسی عمیق در روح دیگری پدید می آورد. اثر سخن هم وقتی هست كه توأم با ایمان و عقیده و داغی روح باشد و اگر روح با ایمان بود قهراً عمل را هم به دنبال دارد و بی اثر نمی ماند.

اولیای خدا مردم را با عمل خود تحت تأثیر قرار دادند نه تنها با سخن.

در اطراف حق و عدالت و انصاف و كرم و تقوا و گذشت و فداكاری و حرّیت و آزادی، سخن زیاد گفته شده و از این جهت كم و كسری وجود ندارد؛ به هر شكل و به هر صورتی كه بخواهیم سخنانی در این زمینه موجود است. چیزی كه كمتر یافت می شود عمل به حق و طبق عدالت و انصاف است. آنچه كمتر یافت می شود خودِ كرم و تقواست. چیزی كه كیمیاست واقعیت فداكاری و گذشت است. اكسیر نایاب، یك روح حرّ و آزاد است. از این روست كه بشر كمتر به سخن و گفتار وقعی می گذارد اما در مقابل عمل سر تعظیم فرود می آورد؛ یعنی آنجا كه با شخصیتی روبرو می شود كه حقیقتاً از حق و عدالت منحرف نمی شود و تقوا و پرهیزكاری را پیشه می سازد و روحی حرّ و آزاد دارد، خود به خود خاضع و علاقه مند می شود.

این است سرّ اینكه سخنان حكما و فلاسفه از متون كتب، كمتر تجاوز می كند ولیتعلیمات انبیا جهانگیر می شود. پس از قرنها كه نظر می افكنیم می بینیم موجی كه پیغمبران و اولیای خدا ایجاد كرده اند هنوز باقی است بلكه روز به روز بر عظمت و اهمیتش افزوده می شود. این موج، موج عمل و پیشقدم شدن است. سخن هرگز نمی تواند چنین موجی عظیم به وجود آورد. موج سخن، كوچك و ضعیف است و زود با برخورد به موجی بزرگتر از خود نابود می گردد.

از سخنان علی علیه السلام است كه فرمود: میدان حق برای سخن وسیعترین و بازترین میدانهاست ولی برای عمل تنگترین میدانهاست [1]؛ یعنی اگر انسان بخواهد برای حقیقت و عدالت و راستی و درستی و امانت سخن بگوید از هر موضوعی بهتر می شود داد سخن داد و استدلال كرد و قیاس تشكیل داد و خطابه سرایی كرد؛ بسیار میدان حق برای گفتن باز و گشاد است؛ ولی اگر انسان بخواهد عمل كند چون مستلزم این است كه خود را جمع و مقید سازد و از حدود خود تجاوز نكند و متعرّض حقوق دیگران نشود، عیبهای خودش را مانند عیبهای دیگران ببیند، آنوقت می بیند كه مثل این است كه از جای تنگی می خواهد عبور كند و برایش زحمت است.

هم از سخنان خود علی است كه قسم می خورد و می فرماید: ممكن نیست كه من شما را امر كنم به كار نیكی مگر آنكه قبلاً خودم آن عمل نیك را انجام داده ام و ممكن نیست كه شما را از كار زشتی نهی كنم مگر آنكه خودم در ترك آن كار زشت پیشقدم شده ام. تاریخ نورانی و پرافتخار زندگی علی علیه السلام دلیل قاطع این ادعاست.

چه كسی می تواند ادعا كند كه در عمل و عبادت خدای یگانه و خدمت به خلق خدا و رعایت اصول و عدالت و انصاف به پای علی می رسد؟

---