دو اصل از اصول و کلیات را گفتیم، و گفتیم که مسأله ی سوم مسأله ی تلازم شرور با
خیرات است، به این معنی که شرور منبع از برای خیرات است. [اصل دوم ] به معنی
تابع قهری بودن شرور از خیرات بود، یعنی شرور لوازم لاینفک خیراتند؛ و این که
حالا می خواهم عرض کنم این است که شرور علاوه بر اینکه از لوازم لاینفک یک
سلسله خیرات قبلی هستند، خودشان هم منبع یک سلسله خیراتند. این همان
معنایی است که ما به تعبیر دیگر می گوییم که «مصلحتی هست» . هر وقت یک شری
رخ می دهد، از باب یک ایمان کلی که به نظام عالم داریم می گوییم مصلحت الهی در
این است، یعنی این شر می تواند منبع یک مصلحتی باشد، منشأ یک خیری باشد.
این یک حقیقتی است که در قدیم و جدید درباره ی آن بحث کرده اند. یک تعبیری
هگل دارد که ویل دورانت آن را در تاریخ فلسفه اش آورده، می گوید: شرور پلکان
ترقیها و تکاملها هستند
[1]. مولوی می گوید:
بس زیادتها درون نقصهاست
مر شهیدان را حیات اندر فناست
[2]
یعنی نقص باید باشد تا در این نقص زیادت باشد. یا می گوییم پیروزیها در
شکستهاست. قرآن می فرماید:
«فَإِنَّ مَعَ اَلْعُسْرِ یُسْراً `إِنَّ مَعَ اَلْعُسْرِ یُسْراً» [3] در سختی و همراه سختی آسانی است، آسانی همیشه همراه سختی است؛ یعنی باید یک سختی
مجموعه آثار شهید مطهری . ج8، ص: 512
در کار باشد که آسانی از شکم آن بیرون بیاید. یک تعبیری در همین کتاب تاریخ
فلسفه بود که تعبیر شیرینی بود. می گوید: «تاریخ برای شکستها قائل به دیرکرد
است» . این، تعبیر خوبی است. یک بازرگان که یک طلبی دارد، اگر طلبش به موقع
نرسد دیرکردش را می گیرد. مثلا اگر ده هزارتومان طلبکار است و دو ماه به تأخیر
افتاده، حساب سودش را می کند و با سودش پس می گیرد. می گوید: تاریخ در
شکستها قائل به دیرکرد است؛ یعنی اگر یک ملتی شکست بخورد، بعد همین
شکست را با موفقیتی همراه با جبران آن شکست به او پس می دهد. این، حرف
خیلی خوبی است که به طور کلی جریان تاریخی این جور است که هیچ شکستی را
نباید شکست تلقی کرد. این بنا بر تجربه ای است که اینها دارند. هر شکستی مقدمه ی
یک پیروزی است. این هم مسأله ی سوم.
[1] . [بیان هگل به نقل از تاریخ فلسفه ویل دورانت، جلد دوم، صفحه ی 412 چنین است: «نزاع و شر امور منفی ناشی از خیال نیستند، بلکه امور کاملاً واقعی هستند و در نظر حکمت پله های خیر و تکامل می باشند. ]
[2] . مثنوی معنوی، چاپ کلاله ی خاور، دفتر اول، صفحه ی 75.