بررسی تاریخ اسلام نشان می دهد که پس از رحلت پیامبر اکرم - صلی الله و علیه و آله -، مسیر انقلاب اسلامی که آن حضرت ایجاد کرده بود، در اثر رخنه افراد فرصت طلب و نفوذ دشمنانی که خود را در صفوف مسلمان داخل کرده بودند، محتوای آن به تدریج عوض گردید. از آن زمان به بعد مسلمانان توفیقی پیدا نکردند، تا اینکه انقلاب اسلامی در ایران به رهبری شخصیت فقیه و برجسته به پیروزی رسید، انقلاب شکوهمند اسلامی، که دست آورد میلیونها انسان ارزشمند و هزاران شهید جاویدو آسیب دیدگان عزیزو شهیدان زنده، است و مورد امید میلیون ها مسلمانان و مستضعفان جهان است، اهمیت آن به قدری است که ارزیابی آن از عهده قلم و بیان والاتر و برتر است. [1]

برای درک علل پیروزی انقلاب اسلامی توجه به دو مسأله اساسی ضروری است:

الف) سابقه تاریخی مبارزات مردم ایران: مردم ایران در طول سده اخیر مبارزات پیگیری بر ضد نظام سیاسی حاکم انجام داده، و اگر چه تجربه کافی در این زمینه کسب کردند، ولی در عمل با شکست های دردناکی روبرو شدند. نهضت مشروطیت که به هدف محدود کردن قدرت پادشاهان ایران انجام شد، و نهضت تنباکو و ملی شدن صنعت نفت که به منظور قطع دست اجانب و بیگانگان صورت گرفت، در نهایت منجر به کودتای آمریکایی ـ انگلیسی 28 مرداد 1332 و تثبیت رژیم دیکتاتوری شاه و نفود روز افزون بی گانگان در سرنوشت جامعه ایرانی گردید. تجربیات تاریخی مزبور ثابت کرد، مادام که حرکت بنیادین و اساسی صورت نپذیرد، باز هم این تجربه تلخ تکرار خواهد شد، و بقایای نظام استبدادی وابسته به استعمار به شیوه دیگری همه  دست آوردهای حرکت مردم را هدر خواهد داد. بدین ترتیب گذشته ها عبرتی شد هم برای مردم و هم برای رهبری نهضت که باید با همه  توان در راستای تحقق اهداف متعالیشان در پرتو تحقق حکومت اسلامی تلاش نمایند.

ب) حضور همزمان، هماهنگ و در حد کمال مطلوب سه رکن اصلی و مهم انقلاب،

یعنی: ایدیولوژی غنی و پویای اسلامی، رهبری و حضور و حمایت مردم آگاه و فهیم ایران، از عوامل اصلی تحقق انقلاب اسلامی ایران بود. [2] پیوند ارکان اصلی انقلاب آنچنان عمیق به نظر می آید که تفکیک آنها امری است دشوار. و به گفته شهید مطهری (ره) اگر امام(ره) عنوان پیشوائی مذهبی و اسلامی را نمی داشت و اگر مردم ایران در عمق روحشان یک نوع آشنایی و انس و الفتی با اسلام نداشتند و اگر عشقی که مردم ما با خاندان پیامبر دارند وجود نمی داشت، و اگر نبود که مردم حس کردند که این ندای پیامبر صلی الله علیه و آله و ندای حضرت علی علیه السلام و یا ندای امام حسین علیه السلام است که از دهان این مرد بیرون می آید، محال بود نهضت و انقلابی به این وسعت در مملکت ما به وجود آید.

رمز موفقیت رهبری انقلاب در این بود که مبارزه را در قالب مفاهیم اسلامی به پیش برد. ایشان با ظلم مبارزه کرد، ولی مبارزه با ظلم را با معیارهای اسلامی مطرح کرد. [3] به قول «گراهام» رابطه مردم با روحانیت و رهبری از استحکام فراوانی بهرمند است او می نویسد: «واقعیت امر این است که روحانیت (شیعه در ایران) در میان مردم زندگی نمود. و ارتباط بسیار نزدیکتری با آنها داشته و نتیجتاً از احساسات توده ها آگاهی بیشتری دارند مسجد جزء لاینفک زندگی مردم است و بازار مرکز زندگی عادی مردم. زمانی که روحانیت با سیاست های دولت مخالفت کند، نظرات آنها دارای آن چنان مشروعیتی است که حتی در سختترین شرایط استبدادی مورد توجه مردم قرار می گیرد، و از طرف دیگر شبکه ارتباطی روحانیت و سیستم مسجد قدرت تماس با همه  اقشار مردم را برای آنها فراهم می کند». [4]

در این میان، «امام خمینی به این علت رهبر بلامنازع و بلامعارض این نهضت شد که علاوه بر این که واقعاً شرایط و مزایای یک رهبر در فرد ایشان جمع بود، ایشان در مسیر فکری و روحی و نیازهای مردم ایران قرار داشت...» [5]

به بیان دیگر، درایت و تدبیر امام (ره) است که او را از دیگران ممتاز می سازد، چنانچه مقام معظم رهبری در توصیف حضرت امام راحل (ره) می گوید: «آنچه در زمامداران مختلف عالم، مایه  امتیاز آنها می شد ـ تا آنجایی که من بررسی کرده ام و به ذهنم رسیده ـ ما در امام مجتمع میدیدیم. او هم عاقل بود، هم دوراندیش بود، هم محتاط بود، هم دشمن شناس بود، هم به دوست اعتماد می کرد، هم ضربه هایی را که به دشمن وارد می کرد، ضربه ی قاطع وارد می کرد. همه آن چیزهایی که برای یک انسان لازم است تا بتواند در جایگاه حساس و خطیری انجام وظیفه کند و خدا و وجدان خود را راضی کند، در این مرد جمع بود.» [6]

در کفایت و درایت رهبری، وحدت و اتفاق ملی، و اعتقاد استوار دینی مردم ایران همین بس که پیروزی انقلاب اسلامی در شرایطی تحقق پیدا کرد که اوضاع و احوال داخلی و بین المللی از نظر نظامی ـ سیاسی نه تنها مساعد برای چنین حرکتی نبود بلکه تلاشهای زیادی هم برای سرکوب کردن آن به عمل آمد. البته این خواست الهی بود نه اراده بشری [7]، اراده ای که مردم متدین ایران را یکپارچه در حمایت از اسلام و امام بسیج کرد. [8]

از آنجایی که در میان این سه رکن رهبری مردم جهت پیروزی انقلاب نقش بسیار تأثیر گذار داشت لذا در اینجا به ابعاد شخصیتی حضرت امام می پردازیم. هر چند وجود با برکت ایشان با آن ویژگی ها و رهبری خاص ایشان خود یکی از خصوصیات انقلاب اسلامی است، به گونه ای که انقلاب اسلامی، بی نام خمینی، در هیچ جای جهان شناخته شده نیست [9]. برخی از مهمترین ویژگی های شخصیتی حضرت امام(ره) عبارتند از: «ایمان به غیب، معنویت و اخلاق، تواضع، ساده زیستی، نظم، عمل به تکلیف، عشق به شهادت، قاطعیت، سازش ناپذیری، اعتقاد به نقش مردم در مبارزه و ارتباط مستقیم داشتن با آنان صراحت لهجه، همدردی با مردم، شناخت افراد، اوضاع و جریانات، اعتقاد به سیاست نه شرقی و نه غربی، توجه به محرومان، ارتباط با مسلمانان خارج از کشور و حساسیت داشتن در قبال سرنوشت جهان اسلام و امید به آینده» از خصوصیات برجسته ی آن چهره ملکوتی است. [10]

شهید مطهری (ره) در این زمینه بیان جالبی دارد: «تحلیل ماهیت انقلاب اسلامی از تحلیل رهبری انقلاب جدا نیست، و این مسأله در ارتباط با مسأله خودیابی ملت، مطرح می شود. باید پرسید که چه شد امام خمینی رهبر مطلق شد... بی شک از جان گذشتگی و مبارزه خستگی ناپذیر با ظلم و ظالم و دفاع سرسختانه از مظلوم و صداقت و صراحت و شجاعت و سازش ناپذیری این رهبر در انتخاب او به مقام رهبری نقش داده است. اما مطلب اساسی چیز دیگری است و آن اینکه ندای امام خمینی از قلب فرهنگ و از اعمال تاریخ و از ژرفای روح این ملت برمی خاست. مردمی که در طول چهارده قرن حماسه محمد، علی، زهرا، حسین، زینب، سلمان، ابوذر و صدها هزار زن و مرد دیگر را شنیده بودند و این حماسه ها با روحشان عجین شده بود. بار دیگر همان ندای آشنا را از حلقوم این مرد شنیدند، علی را و حسین را در چهره او دیدند و او را آئینه تمام نمای فرهنگ خود که تحقیر شده بود، تشخیص دادند.» [11]

بنابراین به طور کلّی می توان گفت عوامل پیروزی حرکت عظیم اسلامی در ایران، عبارتند از: «رهبری قاطع، وحدت جامع، و ایدئولوژی عالی اسلام» که در واقع ارکان انقلاب اسلامی را تشکیل میدهند.